W poprzednich artykułach przedstawiliśmy przykładowe ćwiczenia z trzech pierwszych poziomów programu Relationship Development Intervention. W tym artykule zaprezentujemy wybór ćwiczeń z poziomu IV. Z uwagi na wyższy stopień zaawansowania ćwiczenia z tego poziomu są idealne do pracy z osobami z Zespołem Aspergera oraz wysoko funkcjonującym autyzmem.
Poziom IV: Podróżnik
Poprzednie trzy poziomy koncentrowały się na takich zachowaniach społecznych jak wyraz twarzy, słowa, gesty i ruchy, które były bezpośrednio widoczne. Na poziomie IV pojawia się ogromna zmiana – zamiast koncentrować się na „publicznych” zachowaniach społecznych, akcent przeniesiony zostaje na rozumienie wewnętrznych, „prywatnych” doświadczeń. Do tej pory komunikacja skupiała się na naszych działaniach, ciałach, głosach i słowach. Od tej pory dzielić się będziemy naszym spostrzeganiem: tym, co widzimy, słyszymy i czujemy.
Na tym poziomie dzieci dobrze sobie radzą w małych grupach i zespołach. Rola trenera często sprowadza się do zainicjowania ćwiczenia i okazjonalnego mediowania podczas konfliktów.
Etap 13: Perspektywa
Przyjmowanie perspektywy wprowadza Podróżników w świat względności. Nasza percepcja jest wynikiem naszych wyjątkowych reakcji na doświadczenia. Nasze reakcje na ten sam bodziec mogą się bardzo różnić. Podróżnik dowie się, że muzyka, którą bardzo lubi, może kogoś innego doprowadzać do szału. Umiejętność przyjęcia innej perspektywy jest ważnym elementem wspólnego rozwiązywania problemów.
Poziom IV, Etap 13, Ćwiczenie 71 – Powrót z podróży
Cele:
- Zaawansowane planowanie,
- Rejestrowanie własnych spostrzeżeń dla przyszłego podzielenia się nimi,
- Wybieranie doświadczeń do podzielenia się z przyjacielem.
To ćwiczenie wprowadza podróżników w dzielenie się spostrzeżeniami, które są dla każdego unikatowe. Ponadto wprowadza ono ideę, że można wykonywać jakąś czynność, której jedynym celem jest późniejsze podzielenie się nią z kimś innym.
Przygotowanie:
Potrzebny będzie aparat (Polaroid lub aparat cyfrowy). Zaplanuj trasę spaceru przed rozpoczęciem ćwiczenia.
Przebieg ćwiczenia:
- Krok 1: Pokaż każdemu uczestnikowi jak obsługiwać aparat. Podkreśl wszystkie techniczne szczegóły wykonywania zdjęć – konieczność brania pod uwagę ilości i jakości wykonanych fotografii.
- Krok 2: Partnerzy ćwiczą dokonywanie wyborów odnośnie tego, co jest ważne i wartościowe do podzielenia się z innymi. Możecie poćwiczyć wykonywanie zdjęć w pokoju. Uczestnicy muszą zrozumieć, że mają fotografować tylko to, czym warto się podzielić.
- Krok 3: Powiedz uczestnikom: „Teraz pójdziemy na spacer. Zabierzcie swoje aparaty. Kiedy będziemy spacerować, możecie zatrzymać się i zrobić zdjęcie rzeczom, które Wam się spodobają lub którymi chcecie się podzielić. Pamiętajcie, żeby robić zdjęcia tylko rzeczom, którymi warto się podzielić po powrocie ze spaceru.”
- Krok 4: Wyjdźcie na spacer. Początkowo Podróżnicy powinni pytać o zgodę przed wykonaniem zdjęcia. Powinni wówczas określić, dlaczego chcą zrobić dane zdjęcie. Po chwili pozwól im wykonywać zdjęcia bez pytania o zgodę.
- Krok 5:Po powrocie Podróżnicy przyczepiają swoje zdjęcia na stronie w albumie ze zdjęciami w kolejności wykonania zdjęć. Następnie dzielą się z innymi partnerami tym, co zobaczyli podczas wycieczki.
Podróżnicy mogą dzielić się też reportażami fotograficznymi z typowego dnia, wycieczki rodzinnej lub wakacji.
Prezentowanie zdjęć może być dużym wsparciem dla osób z ograniczeniami językowymi. Ważne jest, aby osoby sprawne językowo nie „przegadywały” partnerów.
Etap 14: Wyobraźnia
To, co sprawia, że dzielenie się swoją perspektywą może być takie fascynujące, to fakt, że może do spostrzeganej rzeczywistości dodawać nasze wewnętrzne wyobrażenia. Dzięki temu możemy wspólnie patrzyć na chmury i widzieć w nich rycerzy i zamki. Na tym etapie nie wystarczy już dzielić się tym, co widzę, ale tym, jak to widzę i przeżywam dodając wewnętrzne wyobrażenia.
Ćwiczenia na tym etapie mają nauczyć Podróżników, że możemy reagować odmiennie na te same bodźce, co wcale nie oznacza, że jedna reakcja jest błędna. Pojawiają się też zabawne ćwiczenia, których celem jest przekonanie Podróżników, że dzielenie się własnymi wyobrażeniami może być źródłem świetnej zabawy i zacieśniania więzi z rówieśnikami.
Poziom IV, Etap 14, Ćwiczenie 83 – Zabawne ścieżki dźwiękowe
Cele:
- Pokazanie oglądania telewizji jako wartościowej społecznie aktywności,
- Rozwijanie dzielenia się wyobrażoną narracją.
To świetne ćwiczenie, w którym uczestnicy tworzą ścieżkę dźwiękową do wyciszonego filmu. Ponowne obejrzenie go wraz z nagraną nową ścieżką jest źródłem wspólnej radości i satysfakcji.
Przygotowanie:
Przygotuj telewizor lub komputer, na którym drużyna będzie mogła oglądać film. Ponadto każda drużyna powinna dostać dyktafon do nagrywania swojej ścieżki. Drużyna siedzi naprzeciwko ekranu. Film nie powinien być szczególnie interesujący dla żadnej z osób, nikt też nie powinien go wcześniej oglądać. Może to być film dokumentalny lub coś podobnie niewyrazistego.
Przebieg ćwiczenia:
- Krok 1: Wyłącz dźwięk w filmie. Zacznij od puszczenia krótkiego fragmentu i zatrzymaj film. Wyjaśnij, że zadaniem drużyny jest stworzenie ścieżki dźwiękowej do filmu. Może być ona tak „głupia”, jak tylko chcą, dopóki będzie ona jednocześnie zabawna dla nich wszystkich.
- Krok 2: Odtwórz ponownie pierwszy fragment i zaprezentuj kilka sposobów narracji. Pokaż, jak robić zabawne dźwięki i podkładać proste, humorystyczne kwestie. Za każdym razem zatrzymaj film i sprawdzaj reakcję drużyny. Jeśli uśmiechają się lub śmieją, śmiej się razem z nimi i powiedz „Ta część jest dobra, ponieważ sprawiła, że się uśmiechacie/śmiejecie. W ten sposób sprawdzamy, który fragment jest dobry. Zatrzymujemy tylko pomysły, które wywołały nasz uśmiech lub śmiech.”
- Krok 3: Pozwól przejąć dowodzenie uczestnikom. Kontroluj, czy po każdej próbie sprawdzają reakcję rówieśników i uzgadniają ostateczną wersję.
- Krok 4: Kiedy drużyna ustali już całą ścieżkę dźwiękową, przewiń film i przygotuj dyktafon. Teraz drużyna nagrywa całość ścieżki dźwiękowej bez zatrzymywania filmu. Na początek wystarczy około 5 minut nagrania.
- Krok 5: Gdy drużyna opanuje poprzednie kroki, kontynuuje zabawę, na zmianę dodając swoje komentarze, efekty dźwiękowe i podkładają głosy. Akceptuj wszystkie pomysły, które zdecydowali się dodać, z wykluczeniem agresywnych i raniących stwierdzeń, dialogów z innych filmów oraz obsesyjnych komentarzy. Całość nie musi mieć żadnego sensu, dopóki jest zabawna dla wszystkich uczestników.
W kolejnym etapie Podróżnicy mogą też sami nakręcić krótki film, a potem podkładać do niego ścieżkę dźwiękową.
To ćwiczenie może być szczególnie owocne dla tych osób, które zapraszają kolegów do siebie, po czym włączają film/bajkę i ignorują rówieśnika. Wspólne oglądanie telewizji może stać się aktywnością budującą relację, jeśli tylko rówieśnik zgodzi się uczestniczyć w zabawie w podkładanie dźwięków
Etap 15: Podstawy grupy
Choć Podróżnik już z pewnością był w różnych grupach i realizował w nich różne zadania, może wciąż nie mieć świadomości wartości przynależenia do grupy i tworzenia jedności z innymi. Na tym etapie Podróżnik powinien doświadczyć potęgi wysiłku grupowego – rozwinąć świadomość, że uczestnictwo w grupie może dać mu znacznie więcej niż indywidualne działania.
Ćwiczenia na tym etapie wpływają na zacieśnianie więzi grupowej uczestników m.in. poprzez tworzenie grupowych „sekretów”. Dzięki nim wytworzone zostaną specyficzne struktury, wyjątkowe dla tej grupy. Część ćwiczeń ma na celu rozwijanie umiejętności wspólnego planowania i realizowania złożonych celów. Na tym etapie warto rozważyć prowadzenie Dziennika Grupowego, w którym będą się znajdować wszystkie najważniejsze, scalające grupę wydarzenia.
Poziom IV, Etap 15, Ćwiczenie 88 – Gry grupowe
Cele:
- Tworzenie alternatywnych zasad gier,
- Rozwijanie umiejętności twórczego grupowego rozwiązywania problemów,
- Rozwijanie umiejętności współpracy w tworzeniu nowych reguł gry,
- Odnajdowanie nowych, alternatywnych rozwiązań.
Przyjaciele często wymyślają własne, unikatowe wersje gier, w które tylko oni sami potrafią zagrać. Stwarza to szczególną więź pomiędzy nimi. W tym ćwiczeniu członkowie grupy stworzą alternatywne zasady gry.
Przygotowanie:
Wybierz na początek prostą grę planszową lub inną aktywność, którą uczestnicy lubią, ale która nie wymaga zbytniego skupienia.
Przebieg ćwiczenia:
Wyjaśnij uczestnikom, że do znanej im gry wymyślą kilka nowych zasad, które tylko oni będą znać. Upewnij się, że wymyślane przez nich zasady są zaakceptowane przez wszystkich i mają sens. Jeden z uczestników może zostać Sekretarzem i spisać nowe zasady. Ważne jest, aby każdy z uczestników miał podobny wkład w wymyślanie nowej wersji gry. Kiedy nowe reguły już powstaną, uczestnicy wymyślają nazwę gry. Ustalcie, że będzie to grupowy „sekret”, który będą znać tylko członkowie grupy.
Jeżeli kilka grup równolegle pracowało nad różnymi regułami, w kolejnym kroku jedna z osób może przejść do nowej grupy, a pozostali zapoznają ją z nowymi zasadami gry.
Etap 16: Regulacja emocjonalna
W relacjach z innymi ważne jest nie tylko rozpoznawanie emocji partnerów, ale także świadomość własnych emocji i umiejętność radzenia sobie z nimi. Na tym etapie Podróżnicy pogłębią rozumienie emocji, które pojawiają się w sytuacjach społecznych.
Ćwiczenia koncentrują się wokół tematyki emocji. Podróżnicy najpierw zapoznają się z różnym natężeniem stresu. Z tymi wiadomościami przejdą do zadań, w których nauczą się rozwiązywać konflikty grupowe, które są częstymi, ale też zupełnie normalnymi, wydarzeniami w życiu grupy. Wypracowane zostanie też precyzyjniejsze słownictwo do wyrażania swoich uczuć. Etap zakończy się rozwijaniem dwóch ważnych społecznie umiejętności. Po pierwsze radzenia sobie z sytuacją odrzucenia przez rówieśników. Podróżnicy dowiedzą się, że odtrącenia są, podobnie jak pomyłki, naturalną rzeczą, którą należy zrozumieć i umieć efektywnie sobie z nią radzić. W ostatnim ćwiczeniu Podróżnicy dowiedzą się, jak brać odpowiedzialność za zaproszenie przyjaciela do domu.
Poziom IV, Etap 16, Ćwiczenie 97 – Odtrącenie
Cele:
- Rozwijanie antycypacji potencjalnego odtrącenia,
- Rozwijanie umiejętności radzenia sobie z odtrąceniem.
Trzeba przyznać, że odtrącenie jest po prostu częścią życia. W rzeczywistości społecznej dzieci około połowa próśb dzieci o dołączenie się do zabawy spotyka się z odtrąceniem rówieśników. W tym ćwiczeniu Podróżnicy przepracują kilka różnych scenariuszy odtrąceń tak, aby nabrali przekonania, że odtrącenie w realnym życiu nie jest katastrofą. Poznają też kilka narzędzi na radzenie sobie z odtrąceniem.
Przygotowanie:
Upewnij się, że uczestnicy opanowali ćwiczenia związane z Mową Wewnętrzną. Ćwiczenie można wykonywać w grupie 3-4 uczestników.
Przebieg ćwiczenia:
- Krok 1: Zamierzamy pracować nad radzeniem sobie z odtrąceniem. Odtrącenie jest częścią życia dla nas wszystkich. Zwykle bardzo pomocne jest rozpoczęcie od podania kilku przykładów odtrącenia z własnego życia. Sprawdź, czy to rozpocznie dyskusje w grupie o podobnych doświadczeniach odtrącenia.
- Krok 2: Teraz wyjaśnij, że są dwa rodzaje odtrącenia. Pierwszy typ to odtrącenie przypadkowe. Osoba, która Cię wówczas odtrąca, nawet nie zdaje sobie z tego sprawy. Może Cię po prostu nie słyszeć, może też być w pewnym sensie niewrażliwa i nieświadoma Twoich uczuć. Drugi typ to odtrącenie intencjonalne. To wówczas, gdy osoba zamierza Cię zranić. Czasami nie jest łatwo odróżnić od siebie te dwa typy. Kiedy czujesz się odtrącony, musisz zatrzymać się i zastanowić, czy powinieneś wyjść z propozycją ponownie. Jeżeli dojdziesz do wniosku, że odtrącenie było przypadkowe, to będziesz używać innych strategii niż wówczas, gdy czujesz, że było intencjonalne. Przedyskutuj i odegraj „Scenariusze odtrącenia” 1, 3, 4 i 7, a następnie porównaj je do 2, 4, 6 i 8, aby zilustrować różnicę.
- Krok 3: Wyjaśnij, że najważniejszą rzeczą w radzeniu sobie z odtrąceniem jest nauczenie się, jak mówić do siebie przed i po odtrąceniu. Omów przykłady Mowy Wewnętrznej, które pogarszają sytuację.
- Krok 4: Omów sposoby wykorzystywania Mowy Wewnętrznej do czynienia sytuacji łatwiejszą. Następnie poćwicz odgrywanie scenek różnych „Scenariuszy odtrącenia”. Najpierw przećwicz, jak można pogorszyć sytuację, a następnie przećwicz sposoby radzenia sobie z wykorzystaniem Mowy Wewnętrznej do ułatwienia sytuacji.
Jeżeli uczestnicy mają dużo doświadczeń odtrącenia, bo ciągle wychodzą z propozycjami do osób, które celowo je ranią, należy zamiast tego ćwiczenia omówić sposoby identyfikacji takich osób. Połóż nacisk na rozpoznawaniu osób, które są okrutne i używają publicznego poniżania w celu podniesienia własnej popularności wśród rówieśników.
Choć to ćwiczenie wydaje się łatwe, to należy nad nim pracować przynajmniej przez kilka tygodni. Upewnij się, że podczas scenek uczestnicy nie wczuwają się za bardzo w swoje role – mają być realistyczni, ale nie okrutni!
Scenariusze Odtrącenia:
Scenariusz 1. Zapraszasz gdzieś kolegę, a on mówi, że nie może przyjść tym razem, bo jego rodzina ma już inne plany.
Scenariusz 2. Zapraszasz gdzieś kolegę, a on mówi „Nie” w nieuprzejmy sposób.
Scenariusz 3. Zapraszasz dwóch kolegów, a oni spędzają czas razem i ignorują Cię.
Scenariusz 4. Zapraszasz dwóch kolegów do siebie, a oni celowo ignorują Cię i pokazują, że nie chcą, aby przebywał blisko nich.
Scenariusz 5. Chcesz opowiedzieć koledze zabawną rzecz, która Ci się przytrafiła. Podchodzisz do niego, a on zachowuje się tak, jakby Ciebie nie było.
Scenariusz 6. Chcesz opowiedzieć koledze nowy dowcip, który poznałeś. Podchodzisz do niego, a on mówi Ci, żebyś sobie poszedł i nie zawracał mu głowy.
Scenariusz 7. W szkole Twój kolega bawi się z kimś innym i nie możesz zwrócić na siebie jego uwagi.
Scenariusz 8. W szkole Twój kolega bawi się z kimś innym. Podchodzisz do nich, a on mówi Ci, żebyś sobie poszedł.
Negatywna Mowa Wewnętrzna
Przed:
Oni mnie pewnie odtrącą.
Nikt nie chce się ze mną bawić/rozmawiać.
Zawsze jestem odtrącany. Po co próbować?
Po:
Zemszczę się na nim/nich.
Za każdym razem, gdy próbuję, jestem odtrącany.
Muszę być głupi/zły itp.
Nikt nie chce być moim przyjacielem.
Radzenie sobie z wykorzystaniem Mowy Wewnętrznej
Przed:
Mogę zostać odtrącony, ale pewnie nie będę.
Jeśli nie będę próbował, nigdy mi się nie uda.
Po:
Każdy jest czasami odtrącany.
Może on wcale nie jest moim przyjacielem.
Inni ludzie mnie tak nie traktują.
Opracowała mgr Magdalena Karwala
– psycholog
Ćwiczenia pochodzą z:
Gutstein, S.E. i Sheely, R.K., (2002). Relationship Development Intervention with Children, Adolescents and Adults: Social and Emotional Development Activities for Asperger Syndrome, Autism, PDD, and NDL. London: Jessica Kingsley Publishers.