Poziom I: Nowicjusz
Głównym zadaniem pierwszego poziomu jest rozwinięcie podstawowej więzi między trenerem a dzieckiem. Dziecko uczy się, jak być Nowicjuszem, czyli zaczyna rozumieć, jak wykorzystywać przewodnictwo Mistrza. Początkowo trenerem będzie jedna osoba, ale już pod koniec pierwszego etapu do programu należy włączać inne osoby dorosłe, aby dziecko nauczyło się korzystać także z ich wsparcia.
Na tym poziomie najważniejszym zadaniem jest wykształcenie w dziecku świadomości obecności drugiej osoby i umiejętności wykorzystania drugiej osoby jako źródła informacji oraz radości. W tym celu trener powinien zwrócić szczególną uwagę na sposób komunikowania się z dzieckiem – na tym poziomie należy teatralnie podkreślać i wyolbrzymiać emocje pojawiające się w komunikatach, a także zwracać uwagę na każde wypowiedziane zdanie poprzez urozmaicanie go (nagłe zmiany tonu, urywanie w środku znanej frazy, śpiewanie itp.) Ponadto komunikaty do dziecka powinny być pełne entuzjazmu i radości – często stosujemy okrzyki typu „Dobra robota!”, „Świetnie! ” czy „Przybij piątkę!”
Zadania z etapu 1 i 2 w tym poziomie mogą być realizowane równolegle.
Etap 1: Obecność
Celem tego etapu jest rozwinięcie motywacji Nowicjusza do stawiania trenera w centrum zainteresowania. Staramy się wyeliminować podpowiedzi dotyczące zwracania uwagi („Patrz na mnie”, „Słuchaj”) na rzecz wykształcenia umiejętności spontanicznego zwracania uwagi na drugą osobę.
Zadania w tym etapie można podzielić na dwa rodzaje. Pierwszy rodzaj to ogólne wskazówki dotyczące Twojego sposobu komunikowania się z dzieckiem. Nauczysz się, jak wykorzystywać przesadną mimikę, nieoczekiwane wokalizacje i uproszczone komunikaty do zdobycia i utrzymania uwagi dziecka. Drugi rodzaj zadań ma podkreślać ekscytację i zabawę, aby wytworzyć nową motywację u dziecka. Teraz będzie ono koncentrować się na tobie, aby wspólnie przeżywać pozytywne doznania, a nie z powodu zewnętrznych i sztucznych podpowiedzi. Spodziewanym efektem jest wzrost liczby wspólnego śmiechu i odwzajemnianych uśmiechów podczas wspólnej zabawy.
Poziom I, Etap 1, Ćwiczenie 2 – Straciłem głos
Cele:
- Rozwijanie uważności na ekspresję mimiczną,
- Zwiększenie znaczenia komunikacji niewerbalnej.
Dzieci z autyzmem często ignorują kanał niewerbalny komunikatów, co dobitnie widać, gdy nie patrzą na rozmówcę a nawet schodzą zupełnie z jego pola widzenia. 70% informacji przekazywana jest kanałami niewerbalnymi, dlatego w tym ćwiczeniu będziemy starali się przekonać dziecko, że warto na nie zwracać uwagę.
Przygotowanie:
Upewnij się, że wyjaśniłeś, że celem ćwiczenia nie jest ukaranie dziecka czy stworzenie negatywnych doświadczeń. Nie zalecamy ignorowania dziecka czy nie zwracania uwagi na jego mowę.
Zdecyduj, kiedy stracisz głos. Upewnij się, że nikt nie wypełni go za Ciebie. Utrata głosu powinna nastąpić w momencie, gdy komunikacja jest ważna dla Nowicjusza. W otoczeniu nie mogą się znajdować obiekty, które odciągną od Ciebie uwagę np. wideo lub gry komputerowe. Ćwiczenie nic nie zdziała, jeśli dziecko nawet nie zauważy, że coś się zmieniło. Jeśli wierzysz, że Nowicjusz zrozumie, wytłumacz, że tracisz głos w ramach ćwiczenia. W trakcie zabawy możesz również zachęcić Nowicjusza do udawania, że też stracił głos.
Przebieg ćwiczenia:
Kiedy jesteś gotowy, przestań odpowiadać werbalnie dziecku. Utrzymuj żywy, zachęcający wyraz twarzy podczas całego ćwiczenia. Pozostań przy dziecku i wyraźnie reaguj na jego próby komunikacji. Używaj mnóstwo wskazywania, gestów i wyraźnej mimiki. Pozostań bardzo emocjonalnie ożywiony. Zachęcaj Nowicjusza do interakcji w ekscytujący sposób. Nie spędzajcie jednak tego czasu oglądając telewizję czy grając w gry, które nie wymagają mowy. Nie pozwól też nikomu zastąpić Cię w komunikacji.
Poziom I, Etap 1, Ćwiczenie 5 – Nieoczekiwane etykiety
Cele:
- Wykorzystywanie nowości do dzielenia humoru,
- Umiejętności udawania,
- Elastyczność myślenia.
To zadanie ma wprowadzić dziecko w świat humoru w oderwaniu od wysoce werbalnego i złożonego kontekstu. Ponadto staramy się w nim uelastycznić myślenie dziecka i przełamywać sztywne wzorce.
Przygotowanie:
Możesz zacząć od pudełka pełnego małych przedmiotów codziennego użytku. Ty i dziecko usiądźcie na przeciwko siebie. Jeśli przeprowadzasz je w grupie, usadź wszystkich w kole z pudełkiem po środku, ale upewnij się, że Ty masz do niego najbliżej.
Przebieg ćwiczenia:
- Krok 1. Wyjmij jakiś przedmiot, np. but, i udawaj, że jest czymś innym: „Mam nowy kapelusz”. Połóż but na swojej głowie i powiedz „Czy nie wygląda elegancko?”. Użyj przesadnej mimiki i tonu głosu. Pamiętaj, aby spotkać się spojrzeniem z dzieckiem i wspólnie śmiać. Powtórz to kilka razy, aż będziesz pewien, że dziecko jest gotowe na swoją kolej. Spróbuj i wykonaj taką samą ilość niewerbalnych komediowych działań używając pantomimy.
- Krok 2. Po kilku seriach wstępnych ćwiczeń odpowiedz w inny sposób dziecku. Kiedy dziecko weźmie przedmiot i powie, że jest czymś innym, odpowiedz, że jest jeszcze innym przedmiotem. Na przykład, jeśli dziecko wyjmie agrafkę i powie: „Popatrz, mam skarpetkę”, powinieneś powiedzieć: „Jasne, masz ketchup”.
Upewnij się, że ciągle dodajesz nowe przedmioty do pudełka tak, żeby zawsze były nowe niespodzianki. Następnie stopniowo zrezygnuj z używania pudełka. Znajduj przedmioty gdziekolwiek w ciągu dnia. Po jakimś czasie możesz po prostu wziąć dowolny przedmiot, uśmiechnąć się i zapytać „Jak myślisz, co to jest?”. Jeśli dziecko odpowie coś głupiego, możesz powiedzieć „Racja!”, a jeśli użyje zwykłej odpowiedzi,zareaguj „Nie, to jest…”, upewniając się, że uśmiechasz się i mówisz przesadnym tonem, aby dziecko wiedziało, że udajesz. Pomimo prostoty, to ćwiczenie jest świetną zabawą dla dzieci w każdym wieku. Pamiętaj, że możesz wykonywać je po trochu w ciągu całego dnia. Nie próbuj ograniczać go do jednego momentu dnia, bo może to zniszczyć element niespodzianki.
Etap 2: Odniesienie
Jak wskazuje nazwa etapu, naszym zadaniem będzie zwiększenie wykorzystania przez dziecko innych ludzi jako podstawowego źródła odniesienia podczas interakcji z otaczającym światem. W pierwszym etapie wykształciliśmy już odniesienie oparte na ekscytacji i zabawie, teraz rozwiniemy kolejne powody do zwracania uwagę na świat społeczny. Inni ludzie są ważni nawet wtedy, gdy nie próbują Cię zabawić.
Zadania na tym etapie mają przekonać dziecko, że jeśli nie monitoruje zachowań osób wokół niego, to nie może przewidzieć, co się zaraz stanie. Jedną z kluczowych umiejętności będzie więc również umiejętność szybkiej przerzutności uwagi, aby dziecko nauczyło się, że podczas wykonywania jednej aktywności należy też monitorować otoczenie społeczne i w razie konieczności szybko przerzucić uwagę z przedmiotu na osobę.
Poziom I, Etap 2, Ćwiczenie 25 – Podążaj za spojrzeniem do nagrody
Cele:
- Podążanie za spojrzeniem partnera interakcji,
- Wykorzystywanie niewerbalnych wskazówek do rozwiązywania problemów.
Często mówi się o tym, jak ważny jest kontakt wzrokowy. Może dostarczać wielu cennych informacji. W tym zadaniu przekonamy dziecko, że obserwowanie czyjegoś spojrzenia może zaprowadzić je do bardzo ciekawych przedmiotów.
Przygotowanie:
Będziesz potrzebował 6 puf, dwa małe dywaniki i różne małe przedmioty, które będą interesujące dla dziecka. Rozrzuć pufy po pokoju.
Przebieg ćwiczenia:
- Krok 1: Wyjaśnij dziecku, że jego zadaniem jest znalezienie ukrytego przedmiotu. Pokaż mu przedmiot zanim dziecko opuści pokój. Kiedy wróci do pokoju, ma usiąść na dywaniku obok ciebie. Wyjaśnij, że może tylko raz poszukać przedmiotu. Wskazówka dotycząca jego położenia jest tylko na twojej twarzy.
- Krok 2: Dziecko wraca do pokoju i siada obok ciebie. Powiedz dziecku, żeby nie szukało przedmiotu, dopóki nie pozwolisz mu wstać. Upewnij się, że dziecko patrzy na twoją twarz. W bardzo przesadny i wyraźny sposób popatrz na dziecko, uśmiechnij się i intensywnie wpatruj się w pufę, pod którą ukryłeś przedmiot. Daj dziecku sygnał do rozpoczęcia poszukiwań. Jeśli dziecko kieruje się do złej pufy, każ mu wrócić na dywanik. Wskaż wyraźnie pufę i pozwól odnaleźć przedmiot. Powtarzaj ćwiczenie aż dziecko będzie odnajdowało przedmiot na podstawie Twojego spojrzenia.
- Krok 3: Możecie teraz odwrócić rolę – tym razem dziecko chowa przedmiot i wskazuje go spojrzeniem trenerowi.
Etap 3: Regulowanie
Kiedy wypracowaliśmy już uwagę i umiejętność społecznego odniesienia u dziecka, możemy przejść do „szczegółów technicznych” w relacji Mistrz-Uczeń. Na tym etapie dziecko nauczy się korzystać ze wskazówek trenera i podążać za nim.
Zadania koncentrują się początkowo wokół przyjmowania roli wskazanej przez trenera, a stopniowo uwzględniają włączenie aktywności dziecka do wspólnego działania. Dziecko, korzystając z wcześniej opanowanych umiejętności, poprzez odniesienie społeczne reguluje swoje zachowanie i dostosowuje się do tempa wskazanego przez partnera interakcji. Końcowe zadania zaczną też wprowadzać dziecko w świat podstawowych emocji.
Poziom I, Etap 3, Ćwiczenie 36 –Niedokończone zakończenie
Cele:
- Nauczenie się definiowania zakończenia czynności przez społeczne odniesienie,
- Nauczenie się, że „koniec” czegoś jest pojęciem relatywnym.
Wiele dzieci z autyzmem definiuje zakończenie danej aktywności poprzez swoje sztywne standardy. Niektóre z nich są tak pochłonięte wykonywaniem danej czynności, że nie potrafią wyznaczyć momentu zakończenia. W tym zadaniu dziecko nauczy się rozpoznawać moment zakończenia aktywności poprzez zastosowanie standardów trenera. Jest to podstawą do późniejszego podejmowania różnego rodzaju konsensusów podczas ustalania wzajemnych potrzeb i pragnień w każdej elastycznej więzi.
Przygotowanie:
To ćwiczenie ma pokazać dziecku, że pojęcie zakończenia czynności jest względne, a informacje o tym można czerpać z otoczenia społecznego.
Przebieg ćwiczenia:
- Krok 1: Jak dużo to wystarczająco dużo. W tym zadaniu dziecko nalewa wody do kubków. Zaznacz punkt „koniec” tuż przy górnej krawędzi trzech kubków. Poproś dziecko, aby nalało wody do kubków aż do zaznaczonej linii. Teraz podaj kolejne trzy kubki, w których linia znajduje się na połowie wysokości. Poinstruuj dziecko, aby ponownie nalało wodę aż do zaznaczonej linii. W końcu podaj dziecku kubki, w których linia znajduje się jeszcze bliżej dna i ponownie poproś o nalanie wody.
- Krok 2: Jak wysoko to wystarczająco wysoko. Powiedz dziecku, że będziecie budować wieżę do zeskakiwania. Pokaż jak wysoka ma być (około 30 cm). Gdy wieża osiągnie tę wysokość, powiedz, że jest już „wystarczająco wysoka”, weź małą postać i pokaż jak zeskakuje z wieży. Następnie podaj dziecku większe klocki i powiedz, że teraz trzeba zbudować większą wieżę (pokaż około 60 cm). Ponownie pokaż jak większa zabawka zeskakuje z wieży. Na koniec weź jeszcze większe klocki i zabawkę i poleć zbudowanie wysokiej wieży (120 cm).
- Krok 3: Dom bez dachu. Powiedz dziecku, że zbudujecie teraz dom. Zacznijcie budować od podłogi, a po zbudowaniu ścian powiedz, że dom jest skończony.
- Krok 4: Niekompletne puzzle. Powiedz dziecku, że będziecie razem układać puzzle. Zapowiedz, że brakuje kilku elementów. Wypróbuj to z różną ilością brakujących elementów. Następnie układajcie puzzle, w których nie brakuje elementów, ale przed ułożeniem wszystkich puzzli uznacie, że są zakończone. Przed każdą próbą poinformuj dziecko, ilu elementów nie trzeba dokładać.
- Krok 5: Niedokończone zakończenie bez przygotowania. Teraz powiedz dziecku, że nie będzie wiedziało, ile puzzli należy ułożyć. Początkowo udzielaj bardzo mglistych wskazówek („Jeszcze dwa puzzle do końca”), a ostatecznie ogłaszaj koniec bez wcześniejszych informacji.
Etap 4: Koordynacja
Ostatni etap pierwszego poziomu wprowadzi dziecko w podstawowe elementy skoordynowanego działania. Często jest to pierwsze doświadczenie dziecka, w którym odczuwa ekscytację wykonując coś wspólnie z partnerem, ale jednocześnie działając jako indywidualna i zsynchronizowana jednostka.
Zadania na tym etapie to szeroki wachlarz propozycji zsynchronizowanych aktywności. Pierwsze z nich opierają się na prostej koordynacji ruchów, kolejne dotyczą bardziej skomplikowanego aspektu koordynowania fizycznego położenia i orientacji względem drugiej osoby i otoczenia. Aby dodać trochę ekscytujących wrażeń do powtarzalnych aktywności, wprowadza się również pojęcie „ustanawiania rekordu świata”.
Poziom I, Etap 4, Ćwiczenie 44 – Działania w roli
Cele:
- Koordynacja działania w roli,
- Łączenie dwóch różnych ról dla wspólnego celu,
- Zamiana ról.
W tym zadaniu uczestnicy interakcji mają odmienne role. Muszą one jednak wzajemnie do siebie pasować, aby aktywność zakończyła się sukcesem. W tym ćwiczeniu proponujemy dwa przykładowe zestawy ról.
Przygotowanie:
Potrzebny będzie długi stół, małe plastikowe kubeczki i kamyczki, klocki. W tym ćwiczeniu wykonujemy dwa zadania. Po opanowaniu zadania przez dziecko należy je powtórzyć w parze rówieśników.
Przebieg ćwiczenia Budujący-Podający:
Wyjaśnij dziecku, że będzie razem budować z klocków, ale każde z was będzie miało inną pracę. Pierwszą pracą dziecka jest „Podający”. Wybiera klocek i podaje go tobie. Ty jesteś „Budującym”. Otrzymujesz klocek od Podającego i dokładasz do budowli. Budujący nie może wybrać klocka. Podający nie może włączać się w budowę. Ćwiczcie do uzyskania sprawności i zamieńcie się rolami.
Przebieg ćwiczenia Kubki i Kamyczki:
W tym prostym zadaniu jedna osoba kładzie kubki wzdłuż długiego stołu, a druga wrzuca po jednym kamyczku do kubka. „Kładący kubki” staje dokładnie naprzeciwko „Wrzucającego kamyczki”. Tak szybko, jak to możliwe, kładzie kubek na stole i przesuwa się w bok, by zrobić miejsce drugiej osobie i przygotować się do położenia następnego kubka. Wrzucający wrzuca kamyczek do kubka i również się przesuwa. Kładący kubki nie może położyć następnego kubka, dopóki Wrzucający kamyczki nie wrzuci kamyczka do poprzedniego kubka. Gdy nabierzecie sprawności możecie podnieść prędkość i ustanowić „rekord świata”
Opracowała mgr Magdalena Karwala
– psycholog
Ćwiczenia pochodzą z książki:
Gutstein, S.E. i Sheely, R.K., (2006). Relationship Development with Young Children: Social and Emotional Development Activities for Asperger Syndrome, Autism, PDD and NDL. London: Jessica Kingsley Publishers.